طب سنتی

مزاج شناسی در طب سنتی و پزشکی مدرن

مزاج شناسی در طب سنتی و پزشکی مدرن

در این مقاله سعی داریم به این سوالات پاسخ دهیم:

مزاج در طب سنتی چیست و چگونه تعریف می شود؟ ارکان چهارگانه چیست؟ اخلاط چهارگانه  چه تعریفی دارد؟ نحوه تشخیص مزاج چیست؟ آیا رفتار با مزاج در ارتباط است؟ ویژگی های انواع مزاج چیست؟ آیا مزاج ها اکتسابی هستند یا ذاتی؟ آیا طب پزشکی نوین مزاج شناسی را قبول دارند یا خیر؟

طب ایرانی

در دهه های اخیر، سازمان جهاني بهداشت (WHO) با توجه به رضایت نداشتن بیماران از درمان های انجام شده در رابطه با بعضی روش های طب مدرن و با اشاره به این نكته که درمان های طب سنتي با عوارض کمتری همراه است، به توسعه طب سنتي در سراس جهان روی آورده است. طب ایراني نیز با مباني و اصول تشخیص مخصوص خود، از جمله دستورات بهداشتي و اقدامات درماني، از زمان ایران باستان تا کنون، در تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری های گوناگون مورد استفاده بوده است. محور اصلي تشخیص در طب ایرانی، توجه به تفاوت بین افراد در قالب تفاوت های مزاجي و غلبه اخلاط در بدن افراد گوناگون است و شیوه درمان آن نیز مبتني بر دفع اخلاط بیماریزا و تعدیل مزاج بیمار مي باشد. با این مقدمه به تعریف مزاج در طب سنتی می پردازیم.

 
مزاج شناسی در طب سنتی

در طب سنتی و در دیدگاه متخصصان طب سنتی مزاج شناسی علمی پیچیده و گسترده و در عین حال بسیار با ارزش است که ابعاد مختلفی را شامل می شود. در مبحث مزاج، حكما سعي کردند بـر مبناي شباهت هاي ظاهري (فنوتيپي) فعل و انفعالات جسـمي و رواني انسان ها را دسـته بنـدي کنند تـا قـادر باشـند رفتـار شخص را پيش بيني نموده و از آن در ارائه راهكارهـاي حفـظ سلامتي، تشـخيص و درمـان اسـتفاده نمایند.

مزاج، در لغت به معنی «در هم آمیختن» است و به وسیله ابوعلی سینا، در کتاب «قانون» این‌گونه تعریف می‌شود:

مزاج عبارت از چنان کیفیتی است که از واکنش متقابل اجزای ریز مواد متضاد به وجود می‌آید. در این واکنش متقابل، بخش زیادی از یک یا چند ماده با بخش زیادی از ماده یا مواد مخالف باهم می‌آمیزند، بر هم تأثیر می گذارند و از این آمیزش کیفیت متشابهی حاصل می‌شود که آن را مزاج نامیده‌اند».

برخی از حکما نقش رفتارها را در پیدایش مزاج دخیل می‌دانند.

برای آشنایی با مزاج شناسی بهتر است مفاهیمی همچون ارکان چهارگانه (عناصر اربعه یا ارکان اربعه)، اخلاط چهارگانه (اخلاط اربعه) و مزاج های نه گانه را درک کنیم.

مزاج در لغت به معني در هم آميختن است و در طب سنتي ايران به مفهوم كيفيت يكسان و جديدي است كه در نتيجه آميختن اركان به يكديگر و فعل و انفعال آنها به وجود مي آيد.

ارکان چهارگانه چیست؟

در اصطلاح حكما ركن يا عنصر (Basic element) به جسم بسيطي گفته مي شود كه قابل تجزيه به غير خود نيست و صورت تجزيه ماده جديدي را توليد نمي کند و هر چه هم كوچكتر گردد باز تغييري در ماهيت آن رخ نمي دهد. اين ماده تشكيل دهنده اجزاي اوليه همه موجودات اعم از انسان، حيوان، نبات و جماد بوده و تعداد آنها چهار عدد می باشد و عبارتند از خاك عنصري، آب عنصري، هواي عنصري و آتش عنصري.

هرکدام از این 4 عنصر (رکن) نیز بر اساس کیفیتی که دارند به  گرمی، سردی، تری و خشکی طبقه بندی می شوند. مهمترين اين كيفيات يكـي ميـزان انـرژي جنبشي (گرمي) و ديگري ميزان انعطاف پذيري (تري) آنهاست. بر اين مبنا خاك عنصري سرد و خشك، آب عنصري سرد و تر، هواي عنصري گرم و تر و آتش عنصري گرم و خشك می باشد.

ویژگی اخلاط چهارگانه

عنصر

طبعویژگی القا کنندهجرمنماد

خاک

سرد و خشک

پایداری

سنگین مطلقنهایت جمود و خشکی
آبسرد وتر

نرمی

سنگین نسبی

نهایت سردی

هوا

گرم و تر

سبکی، نرمی، نفوذپذیری

سبک

نهایت روانی و تری
آتش

گرم و خشک

نضج، لطافت و سبكي

خیلی سبک

نهایت گرمی

بايد اين نكتـه را توضیح داد كه خاك عنصري، آب عنصـري، هـواي عنصـري و آتش عنصري با خاك، آب، هوا و آتشي كـه بـه طـور مرسـوم شناخته شده فرق دارد و استفاده از كلمات خاك، آب، هـوا و آتش براي نزديك سازي به ذهن مي باشـد . بـه عنـوان مثـال خاك، نماد عنصري است كه به نهايت جمود و خشـكي رسـيده باشد.

مزاج كيفيت جسم مركب است كه در نتيجه فعل و انفعال كيفيات چهارگانه و متضاد گرمي، سردي، تري و خشكي موجود در اركان ايجاد می گردد. به اين كيفيت جديد در موجود زنده مزاج و در موجود غير زنده طبع گفته مي شود.

اخلاط چهارگانه چه تعریفی دارد؟

مزاج در متون خارجي با عنوان Temperament شناخته مي شود و ريشه در عبارت لاتين Temperamentum به معني مخلوط (از اخلاط بدن) دارد. جالينوس دو دهه قبل از ميلاد مدل مزاجي را پايه گذاري كرد كه بر اساس اين نظريه، اشخاص در چهار گروه قرار مي گيرند. اين طبقه بندي مزاجي در جدول زیر آمده است:

اخلاط بدن

تعریف در طب سنتی ایران

تعریف جالینوسنام لاتینتوصیف

دم

خون

Sanguine

گرم و تر

صفراصفراي زردCholeric

گرم و خشک

سوداصفراي سياهMelancholicسرد و خشک
بلغمبلغمPhlegmaticسرد و تر
اخلاط چهارگانه از زبان متخصصین طب سنتی ایرانی نیز به این شرح تعریف می شود:

غذایی که خورده می شود پس از هضم در معده و روده کوچک از طریق عروق بسیار ریز به کبد منتقل می شود و پس از پالایش در کبد به 4 بخش صفرا، بلغم، دم (خون) و سودا تقسیم می شود و منظور از اخلاط اربعه همین 4 خلط است.

در بدن انسان برای صفرا و سودا جایگاه مشخصی وجود دارد که محل قرارگیری صفرا، کبد و محل قرارگیری سودا ، طحال است؛ بلغم در عروق لنفاوی و دم در عروق خونی در حال حرکتند و اگر به میزان لازم و در مواقع نیاز در بدن انتشار پیدا کنند، مانع از ابتلا به بیماری‌های گوناگون می‌شوند. وجود هر 4 خلط در بدن ضروری است و آنچه که موجب بیماری می‌شود به هم خوردن تعادل میان این اخلاط است و تغییر در میزان کمیت و کیفیت آن است. به همین دلیل اکثر بیماری‌ها به دنبال غلبه یکی از اخلاط است که به آن سوء مزاج می‌گویند. یعنی تغییری در ماده ایجاد شده است و یکی از اخلاط افزایش پیدا کرده است.

نحوه تشخیص مزاج چیست؟

بر اساس مباني طب سنتي، مزاج با استفاده از 10 متغير وضعيت ملمس، هيكل، مو، رنگ بدن، نسبت ابعاد بدن، سرعت متأثر شدن از كيفيات (گرمي، سردي، تري و خشكي)، سرعت افعال، كيفيت مواد دفعي، ميزان خواب و بيداري و وضعيت روحي – عصبي تعيين مي شود.

همچنین مزاج در لمس گرمي، سردي و نرمي و زبري پوست مورد بررسي قرار مي گيرد. گرمي و سردي پوست نشان دهنده گرمي و سردي مزاج است و نرمي پوست نشانه رطوبت و زبري آن نيز نشانه خشكي مزاج است. لاغري نشانه خشكي و چاقي نشانه رطوبت است. درشتي هيكل نيز نشانه اي از گرمي و رطوبت مزاج مي باشد. سرعت رشد مو و حجم آن گرمي مزاج را نشان مي دهد و رنگ، لختي و تجعد آن نيز می تواند نشان دهنده حرارت و رطوبت باشند. همانند مو، رنگ پوست بدن نيز با توجه به سفيد بودن، گندمگون بودن و … در تعيين مزاج فرد از اهميت بالايي برخوردار است. بزرگي قفسه سينه، برجستگي عروق و قدرت نبض و درشتي مفاصل همگي نشان دهنده مزاج گرم مي باشند.

آیا رفتار تعیین کننده مزاج است؟

بله! نوع رفتار فرد نيز از معيارهاي تعيين مزاج مي باشد. افراد سرد مزاج آرام و صبور بوده در حالي كه افراد گرم مزاج گاه عجول و شتابزده هستند. همچنین ميزان خواب و وضعيت روحي-  رواني فرد مانند قدرت يادگيري، ميزان حافظه، نحوه تكلم و   …  نيز از ابزارهايي است كه حكما در تشخيص مزاج از آن بهره مي جويند. توضيحات بيشتر ويژگي های  مزاج های مختلف و تفاوت هاي آن ها از لحاظ اجناس ده گانه در جدول زیر به نمايش درآمده است.

ویژگی های انواع مزاج چیست؟

ويژگي هاي مزاج هاي غير معتدل*

 

انواع مزاج

 

مفرده

گرم

بدن گوشتي، چربي كم، رنگ زرد و سرخ، فراواني و سياهي شديد مو و ستبري و زبري آن، رويش زياد مو در ريش و زهار و ديگر قسمت هاي بدن، گرمي پوست در لمس، باهوش، تند حرف زدن، تندرويي، بي تابي، كم حوصله، پرخشم، شجاع، شهوي بودن، رشد سريع، بلوغ زودرس، گوارش قوي، صداي بلند

سرد

چربي بسيار، گوشت كم، كم مويي بدن، سفيدي رنگ پوست، سردي پوست كه اگر زياد باشد رنگ آن به زردي متمايل مي شود، فعل و انفعالات رواني و زيستي ضعيف و ناقص، كم فهم، كند ذهن، سخن گفتن آهسته، حركت كُند، ترسو، هراسان، شهوت كم، گوارش ضعيف.

خشک

توده بدني سفت، گاهي طاسي سر، موي مجعد، هم چربي و هم گوشت كم، لاغري

تر

توده بدني نرم، بدن پر چربي و پر گوشت

مرکب

گرم و خشک

كم گوشتي، فراواني و سياهي مو و سبزه بودن پوست و گرمي و سفتي آن به هنگام لمس، زيركي، فهم و شعور و شجاعت و هيبت و جنگجوئي و تهور و فراواني شهوت و گوارش قوي در هضم غذاهاي سنگين و غليظ، حرص و طمع بر جماع

گرم وتر

فراواني گوشت و كمي چربي، سياهي مو و صافي آن، گرمي و نرمي بدن در حين لمس، فراواني بيماري هاي عفوني در صورت شديد بودن اين مزاج، رنگ پوست آميزه اي از سرخي و سفيدي است و اعتدال در رفتارهاي رواني و زيستي

سرد و خشک

سفيدي مايل به تيرگي، كم گوشتي، بوري متمايل به زردي مو و كم مويي و سفتي و سردي بدن

سرد و تر

سفيدي و چاقي بدن، بوري مو، سرد و نرم بودن بدن در لمس، بسيار كم مو و يا بي مو است، كندي ذهن و فراموش كاري، كم فهم، ترسو، هراسان و نيروي شهواني كم، گوارش دير هضم، جماع كم

خصوصیات روانی افراد بر اساس طبایع

البته شایان ذکر است تشخیص مزاج با بررسی چند نشانه مقدور نیست و باید نشانه‌های جامع توسط طبیب ارزیابی و تفسیر شود. زیرا بسیاری از افراد سالم، نشانه‌ های متضادی دارند که تحلیل و تفسیر این نشانه‌ ها بر عهده پزشک آگاه و متخصص در طب سنتی است.

هرگاه ارکان چهارگانه در مقادیر مختلف و نسبت‌ های نابرابر با هم ترکیب شوند، کیفیت‌های جدیدی ایجاد می‌کنند که همان مزاج‌ها هستند.

آیا مزاج ها اکتسابی هستند یا ذاتی؟

مزاج های 9 گانه، ممکن است از کنش عامل‌ های خارجی، داخلی و روانی مثل فصل، سن، جنسیت، مکان زندگی، اعراض نفسانی (حالات روحی و روانی) و… تحت تأثیر قرارگرفته و دگرگون شوند؛ از این ‌رو مزاج ها به دودسته تقسیم می ‌شوند که هر انسانی این دو مزاج را دارا است و هیچ دو شخصی دارای مزاج یکسان نیستند و عبارت‌اند از:

  • مزاج ذاتی (پایه/مادرزادی/جبلی/مولودی) که از زمان انعقاد نطفه همراه انسان است
  • مزاج اکتسابی (عارضی یا حال) که فرد در دوران عمر خود به‌ واسطۀ مشکلات و بیماری ‌ها و… به مزاج اکتسابی سوق داده می‌ شود و به این واسطه از مزاج ذاتی خود فاصله می‌ گیرد. این مزاج می‌ تواند لحظه ‌به ‌لحظه براثر عوامل درونی و بیرونی تغییر کند.

مزاج هر شخص را می‌توان به گونۀ زیر فرض و تقسیم کرد:

  • 50 درصد مزاج ذاتی و 50 درصد مزاج اکتسابی (نسبت 1 به 1)
  • 75 درصد مزاج ذاتی و 25 درصد مزاج اکتسابی (نسبت 2 به 1)
  • 25 درصد مزاج ذاتی 75 درصد مزاج اکتسابی (نسبت 1 به 2)

بنابراین مزاج‌ها اکتسابی و قابل‌تغییر می باشند.

آیا منطقه جغرافیایی بر مزاج ما تاثیر گذار است؟

بله! هر منطقه جغرافیایی دارای ویژگی ‌هایی مانند وضعیت «آب و هوا» و وضعیت «هوا» است. آب و هوا (اقلیم) در طول ده‌ ها سال حاصل ‌شده است و ثابت است. مثلا آب ‌و هوای اصفهان، گرم و خشک؛ خوزستان، گرم و تر و شمال، سرد و تر است.

سوال آخر!! آیا پزشکی مدرن، مزاج شناسی را تایید می کند؟

با اینکه شاید این ‌گونه تصور شود که این تقسیم ‌بندی مربوط به زمان‌های قدیم است و علمی و قابل استناد نیست، باید گفت که طب سنتی یک طب کاملاً علمی است و فقط کلمات به ‌کار رفته در آن با طب مدرن متفاوت است.

با توجه به تمايل مردمي و سفارش هاي سازمان بهداشت جهانی، رويكرد استفاده از طب هاي سنتي به ويژه طب هاي مزاجي گسترش چشمگيري يافته و توجه محققين را به خود جلب كرده است. بررسي مزاج و رابطه آن با سيستم سمپاتيك و پاراسمپاتيك، گروه هاي خوني، بيماري هاي مختلف و عملكرد مغزي از مثال هايي است كه در اين زمينه وجود دارد. در طب نوين مبحثي با عنوان personalized medicine یا “پزشکی شخصی سازی شده” ايجاد شده است که  هدف اين شاخه از پزشكي دستيابي به درمان مناسب براي هر شخص خاص مي باشد که در آن پايه مدل مزاجي براي درمان بيماران مورد استفاده قرار می گیرد.

با توجه به يافته هاي اخير در مورد مزاج و رابطه آن با بيولوژي، عصر “يك درمان واحد براي همه” كمرنگ شده و جاي خود را به عصر “Personalized Medicine” بر پايه مزاج خواهد داد.

منابع :
  • مزاج، گذشته، حال، آینده ، م. یوسفی فرد، م. حسینی، م. عبادیانی، م. کشاورز، انجمن فیزیولوژی و فارماکولوژی ایران، 1391، 16(339-328)
  • Ali SM, Rashid-ul-Islam, Alam M, A scientific correlation between blood groups and temperaments in Unani medicine Indian J Trad Knowledge 6 (2007) 319-323.
  • Mahmoud b, Muhammad al-Jaghminl, Qanunche intibb [dissertation]. Tehran: Tehran university of medical sciences (1988) 65-76.
  • Naseri M, Rezai Zadeh H, Choopani R. General overview of Traditional Medicine. Tehran: Nashre Shahr, 2010, p. 914-27 (Persian).
  • دکتر جلال مصطفوی، در شرح کتاب ذخیره خوارزمشاهی
  • http://drjafargholi.com/four-homours/
  • https://iums.ac.ir/content/

خواندن این مقالات به شما توصیه می شود

محصولات مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *